Zwyrodnialec spuszczony z łańcucha – „Przedawnienie”, Jiří Březina

W ostatnim czasie w czeskiej literaturze coraz częściej powraca pewien nie dla wszystkich wygodny temat – wysiedlenia Niemców sudeckich. Często poruszają go w swoich utworach pisarze młodego pokolenia, których z tymi powojennymi wydarzeniami nic nie wiąże. Po latach milczenia rozgrzebują, przypominają, wywlekają z szaf czeskie trupy,o których mówi Radka Denemarková i z dużą dozą empatii opisują dramat ludzi nie tylko wypędzonych ze swoich domów, ale również, w wielu przypadkach, będących ofiarami okrutnych prześladowań.

Po temat ten sięga też w swoim Przedawnieniu Jiří Březina. I nie ma znaczenia, że robi to w „lekkiej” formie kryminału. Wydarzenia, które wpłynęły na losy tak wielu ludzi i które do dziś budzą bardzo silne emocje – złość, wzburzenie, poczucie niezawinionej krzywdy, a z drugiej strony wyparcie – to wręcz idealny materiał na intrygę kryminalną. A dzięki historycznemu tłu książka Březiny nie jest tylko jednym z wielu kryminałów, który po przeczytaniu odstawiamy na półkę i szybko zapominamy.

W powieści pojawiają się dwie płaszczyzny czasowe. Na pierwszej z nich, współczesnej nam, młody policjant Tomáš Volf, który po nieudanym śledztwie został oddelegowany do zajmowania się archiwami, odkopuje niewyjaśnioną sprawę z lat początku lat 90. Chodzi o zbrodnię dokonaną w przygranicznej wsi Pasečky. Kiedy Volf orientuje się, że ostatnią osobą, która sięgała do akt sprawy, jest obecny kandydat na ministra spraw wewnętrznych, Ondřej Novotný, postanawia porozmawiać z politykiem. I tak przenosimy się w czasie ponad dwadzieścia lat wstecz, do czasów, gdy Novotný jako nowicjusz w policji pomagał w rozwiązaniu wspomnianej sprawy.

Przedawnienie– ponieważ zbrodnia uległa przedawnieniu i sprawcy nic już nie grozi, jednak emocje, nawet po latach, pozostają. Tak jak gniew i żal pozostał w tych, którzy przed laty w brutalny sposób zostali wypędzeni ze swoich domów. Novotný mówi w pewnym momencie: „Myślałem o historii milczenia i kłamstw, historii wielkiej ściemy – bo tak należałoby to nazwać – która wpisana była w dzieje naszego kraju” (s. 56), a równocześnie przyznaje, że jako młody chłopak pozbycie się z kraju przedstawicieli narodu, który rozpętał wojnę, uznawał za „akt dziejowej sprawiedliwości”. Nie przyjmuje do wiadomości doniesień o znęcaniu się nad wysiedlanymi Niemcami, zbyt trudno mu to pogodzić ze swoją wizją historii: „Byłem zły sam na siebie, że nie potrafię oddzielić tych dwóch rzeczy i w desperackim pragnieniu rozgrzeszenia własnego narodu bronię ludzi, którzy na to nie zasługują” (s. 86).

Březina, ustami Novotnego, mówi również o tych kluczowych momentach, kiedy ofiary przestają być ofiarami i mają możliwość zemścić się na tych, których uważają za swoich oprawców. Problem polega na tym, że Czesi wzięli odwet głównie na tych, którzy nie ponosili bezpośredniej odpowiedzialności za wojnę – na kobietach, dzieciach i starcach pozostałych w przygranicznych wioskach. Obywatele niemieccy nie tylko zostali pozbawieni swoich domów, byli również na wszelkie możliwe sposoby upokarzani – pędzeni jak bydło, trzymani pod kluczem o głodzie, kobiety, jako „nazistowskie kurwy”, padały ofiarą gwałtów. Sytuacja, w której znaleźli się więc czescy obywatele, była testem na człowieczeństwo, którego wielu z nich nie zdało. „W każdym z nas kryje się zwyrodnialec. Pytanie, czy potrafimy utrzymać go na łańcuchu” – mówi Novotný, powtarzając trochę myśl Ladislava Fuksa o złowrogiej najniższej strunie, którą ma każdy z nas. Każdy, bez wyjątku.

***

J. Březina, Przedawnienie, przeł. Agata Wróbel, wyd. Afera, Wrocław 2018.