Rodzina jak wściekły pies – „Najlepiej dla wszystkich”, Petra Soukupová [patronat]

„Gdyby wiedziała, że to ich ostatnie wspólne święta, czy nawrzeszczałaby na niego, że nie potrafi nawet kupić porządnej choinki?” (s. 214).

Jak to zwykle u Soukupovej, polem działań (a może raczej „polem bitwy”?) jest rodzina. Tym razem jednak dramat zostaje rozpisany właściwie tylko na trzy osoby. Eva – babcia – osamotniona i zagubiona po niedawnej śmierci męża, Hana – jej córka – aktorka, która samotnie wychowuje syna, i Viktor – syn – nieco rozpieszczony i uzależniony od gier komputerowych, ale w gruncie rzeczy dobry dzieciak.

Kiedy problemy z zachowaniem Vikiego w szkole zaczynają się niepokojąco mnożyć, Hana postanawia wysłać go na kilka miesięcy poza Pragę, do babci, zapewniając jej przy okazji towarzystwo ukochanego wnuczka. Oficjalnie ma to być więc lek na problemy wychowawcze i samotność, ale wkrótce okazuje się, że i mama Viktora ma w tym wszystkim swój interes. Co staje się przyczyną konfliktu, bo oczywiście rodzinnych konfliktów u Soukupovej nigdy dość.

Autorka jak zwykle pokazuje rodzinną rzeczywistość wielowymiarowo, z różnych punktów widzenia. Świetnie widać to na przykładzie relacji z nieżyjącym już Jindřichem, mężem Evy i ojcem Hany. Hana wspomina ojca ze wzruszeniem, jako swego sojusznika („Też nie uznawał niektórych jej wyborów, też nie rozumiał, czego pragnęła, kim była i kim chciała być, ale w przeciwieństwie do mamy nigdy tego nie okazywał”), który bez słowa skargi wstawał w poniedziałki dwie godziny wcześniej, by odwieźć ją do Pragi, ku niezadowoleniu mamy. Z kolei w pamięci matki zachowało się to tak:

Czy to pamięć płata figle którejś z bohaterek, czy też pewne utwierdzone przez lata uprzedzenia każą im postrzegać siebie i innych w tylko jeden, ustalony sposób? Czy w relacjach z bliskimi widzimy tylko to, co widzieć chcemy? Takie momenty są zdecydowanie najciekawszymi punktami lektury Najlepiej dla wszystkich.

Problem polega na tym, że w przypadku tego rodzinnego dramatu całą przestrzeń, całe powietrze kradnie rasowa aktorka Hana – bohaterka nieznośnie rozwrzeszczana, teatralna, siejąca emocjonalne spustoszenie, gdziekolwiek się pojawi. To trochę przypadek przypominający Olgę z Pod śniegiem, rozpieszczającą syna, usiłując mu tym zrekompensować brak ojca, ale Hana wydaje się dużo mniej odpowiedzialna, dużo mniej dojrzała, dużo bardziej impulsywna.

I wcale nie razi najbardziej jej egoistyczne zachowanie – w końcu egoistą do pewnego stopnia jest każdy z nas. Bardziej drażni to, że bohaterka nie poświęca ani chwili na zastanowienie nad tym co mówi i robi, wyrzuca z siebie raniące słowa z prędkością karabinu maszynowego, z matką i bratem potrafi się porozumiewać wyłącznie krzykiem. Każde jej wkroczenie na scenę wywołuje momentalny ból głowy, a jeśli chodzi o poziom negatywnych emocji, jakie budzi w czytelniku, może się z nią równać chyba tylko sama Scarlett O’Hara.

Z drugiej strony, hej – przecież są i tacy ludzie, z pewnością też zdarzają się rodziny, w których wzajemne stosunki i rozmowy wyglądają w taki właśnie sposób. Choć mogłoby być inaczej. Właśnie to zdaje się sugerować autorka, umieszczając w swojej powieści Śnieżka. Wielki i piękny, ale agresywny pies, który traktowany z ufnością zmienia się w potulnego psiaka zawsze chętnego do zabawy. Łatwiej jednak niż wyciągnąć do niego rękę przez ogrodzenie jest nazywać go krwiożerczą bestią i patrzeć na niego krzywo, jak mieszkańcy wioski. Tak samo jak łatwiej jest warczeć na siebie nawzajem, podsycając wzajemną złość, niż schować dumę do kieszeni i podać rękę na zgodę.

W porównaniu z Pod śniegiem, czy nawet debiutanckim K moři, Najlepiej dla wszystkich robi nieco mniejsze wrażenie. Perypetie bohaterów wywołują więcej złości niż smutku, trudniej im współczuć, a opisowi ich wzajemnych relacji brakuje subtelności, niuansów kryjących się w słowach i gestach między postaciami. Tu wszystko zostaje wystawione kawa na ławę, czy może raczej – wywrzeszczane przez Hanę.

Być może to też kwestia mniejszej niż zwykle liczby osób „na scenie”. Być może dramat rozpisany na więcej postaci daje autorce większe możliwości, jeśli chodzi o ukazanie wszystkich półcieni łączących ich relacji. To jednak wciąż kawał świetnej czeskiej prozy, którą czyta się znakomicie i która boleśnie uświadamia nam, jak bardzo potrafimy być dla siebie okropni. Czytajmy – aby takimi nie być.

***

P. Soukupová, Najlepiej dla wszystkich, przeł. Julia Różewicz, wyd. Afera, Wrocław 2019.