Zapomniani. „Czescy ekspresjoniści” Jindřicha Chalupeckiego [zapowiedź]

Aleksander Kaczorowski pisze tak: „Dwaj Żydzi, dwaj alkoholicy i odsunięty od posługi kapłańskiej klecha. Co Hrabala w nich pociągało? Myślę, że podobieństwo losów – chodzili wszak po tych samych praskich ulicach – samotni, osobni, anonimowi – a ich książki raz po raz skazywane były na nieistnienie – a jednak przetrwały” [1]. 

Od tamtego czasu minęło ponad pół wieku. A chociaż literatura czeska dorobiła się w Polsce sporego grona wielbicieli, niektórzy spośród tych autorów pozostają u nas niemal zupełnie nieznani. Kafka rzecz jasna doczekał się słusznej sławy, Hašek – również, choć w nieco powierzchownym ujęciu. Co z pozostałymi? 

Richard Weiner

Weiner, jeden z „dwóch Żydów”, autor długo mieszkający w Paryżu i pod dużym wpływem francuskich surrealistów, jest postacią jeszcze bardziej niszową. Po polsku wyszły również trzy jego książki, ostatnia jednak – ponad trzydzieści lat temu. Jeszcze w latach 60. ukazały się Sobowtóry. Opowiadania wybrane (przeł. Andrzej Piotrowski), w roku 1984 najbardziej znana Gra na serio (przeł. Maryna Miklaszewska), a w 1987 – wybór wierszy Martwa natura z pójdźką… (przeł. Józef Waczków). W Polsce to autor zapomniany. 

Jakub Deml

Podobnie jest z Jakubem Demlem, niepokornym księdzem katolickim znanym w Polsce tylko ze swojego najgłośniejszego dzieła o znamiennym tytule Zapomniane światło (wyd. pol. 2000, przeł. Andrzej S. Jagodziński). Lecz „znanym” to chyba za dużo powiedziane – utwór ten, choć przez prof. Engelkinga określany jako wybitny, był ponoć jedną z najgorzej sprzedających się książek wydawnictwa Czarne. 

„Krzyk bólu i zwątpienia odtrąconego poety” – pisze o Zapomnianym świetle Leszek Engelking. I w Polsce wciąż ten krzyk zdaje się mocno aktualny. Tu Klíma, Weiner i Deml nadal są „samotni, osobni i anonimowi”. 

Cieszy więc, że po polsku wychodzi właśnie książka, która ma szansę wyciągnąć nieco tych wybitnych autorów z cienia. Mowa o Czeskich ekspresjonistach– zbiorze esejów Jindřicha Chalupeckiego, poświęconych Klímie, Weinerowi, Demlowi i Haškowi. 

Chalupecký – krytyk, historyk sztuki, eseista, tłumacz – był głównym teoretykiem legendarnej Grupy 42. Leszek Engelking pisze o nim, że był zainteresowany przede wszystkim relacją sztuki do rzeczywistości i przekraczaniem granicy między nimi, co pojawia się dość wyraźnie w twórczości wymienionych pisarzy. I dodaje, że „to krytyk o bardzo szerokich horyzontach, nie stosujący żadnej taryfy ulgowej wobec piśmiennictwa swojego kraju” [2]. 

O czterech wspomnianych autorach Chalupecký pisze w kontekście europejskim. Pokazuje, że reprezentowali twórczość formatu europejskiego i zasługiwali na poklask, którego za życia (a wśród polskich czytelników – nawet po śmierci) się nie doczekali. 

Wracając do Bohumila Hrabala – na pytanie, czego nauczyli go ci ulubieni pisarze, Aleksander Kaczorowski odpowiada: „Klíma – że literatura może podejmować najbardziej zawiłe kwestie filozoficzne i najboleśniejsze problemy – pod warunkiem, że czyni to z przymrużeniem oka. Deml – że tylko pies ma prawo szczekać na Pana Boga i że pisarz powinien być takim psem. Hašek – że historia składa się z bardzo wielu historyjek. Weiner – że literatura to gra na serio, w której stawką jest życie pisarza” [3].